دمای اولیه ی عالم چقدر بوده است؟!
ما نمی توانیم در زمان به عقب برگردیم و دماسنجی را در دوران ابتدایی جهان نصب کنیم، اما اخترشناسان روش بهتر و غیر مستقیمی را برای اندازه گیری دمای عالم در 11 میلیارد سال پیش یافتند.دمای اولیه عالم در آن زمان یعنی پس از انفجار بزرگ و بعد از شکل گیری عالم، بسیار سرد و معادل 9 کلوین (264- درجه سانتی گراد) بوده است اما با این حال گرمای بیشتری نسبت به زمان حال داشته است، دمای عالم اکنون کمتر از 3 کلوین (270- درجه سانتی گراد) است.
برخی از سردترین اجرام در عالم ابرهای گازیی هستند که فضای میان ستاره ای و کهکشانی را پر کرده اند. اما باز هم این اجرام گرم تر از صفر مطلق یا صفر کلوین هستند و این بدان دلیل است که آنها با تابش باقی مانده از دوران اولیه جهان گرم می شوند.
آنچه که تابش زمینه کیهانی نام دارد، همان تابشی است که پلاسماهای موجود در عالم از خود ساطع می کنند، این تابش از 380000 سال بعد از انفجار بزرگ در محیطی از عالم با فاصله 13.7 میلیارد سال نوری از ما، شروع به پرتوافشانی کرد.
اما همانگونه که عالم انبساط می یافت، به طول موج این تابش ها افزوره می شد و انرژی آنها کمتر می گشت و این بدین سبب بود که تابش زمینه کیهانی از جنس امواج الکترومغناطیس است. همراه با این دو رخداد دمای تابش نیز کمتر شد تا به دمای کنونی یعنی 2.7 کلوین رسید.
اکنون گروهی از اخترشناسان هندی دمای این تابش را در 11 میلیارد سال پیش یعنی زمانی که عالم تنها 5 میلیارد سال عمر داشته است، اندازه گرفته اند.
روش غیر مستقیم
آن ها دمای تابش زمینه کیهانی را معادل 9.15 کلوین با اختلاف عددی 0.7 کلوین اندازه گیری کردند که این رقم بسیار نزدیک به 9.3 کلوین است که نظریه انفجار بزرگ آن را پیش بینی می کند.
اخترشناسان با روشی کاملا غیرمستقیم به حاصل نهایی رسیدند. در حقیقت آنها دمای گاز کربن مونواکسید را در کهکشانی با فاصله 11 میلیارد سال نوری اندازه گرفتند. این گاز به سبب قرار گیری در مقابل نور یک اختروش (کوازار) آشکار شد.
این گروه اخترشناسی به وسیله آرایه تلسکوپ VLT طول موج های جذبی گاز کربن مونواکسید را اندازه گیری کردند. آثار طول موج ها وابسته دمای گاز کهکشان بود و این دما همان چیزی است که از تابش زمینه کیهانی حاصل می شود
ایلیا تیموری
بنقل از:
کلمات کلیدی:
جستجوگر حیات به مریخ می رسد!
مریخ نشین فونیکس بامداد دوشنبه بر سطح مریخ فرود می آید و در صورت موفق بودن این فرود، ششمین مریخ نشین موفق بر سطح این سیاره جا خوش می کند.
فونیکس، 13 مرداد 1386، برای جستجوی محیط مناسب حیات ریزاندامگانی (میکروبی) در مریخ و تحقیق تاریخچه آب در آنجا به سوی مریخ اعزام شد. این مریخ نشین حوالی ساعت 4 بامداد دوشنبه ششم ماه خرداد بر خاک مریخ فرود خواهد آمد.
این کاوشگر بدون سرنشین، فصلی جدید در برنامه های جستجوی حیات فرازمینی در نقاط دیگر منظومه ی شمسی می باشد. جستجوی آثار حیات میکروسکوپی در حال یا گذشته ی مریخ همیشه از هیجان انگیزترین برنامه های تحقیقاتی بشر بوده است.
مریخ نشین فونیکس در نقطه ای از ناحیه دره گرین (Green Valley) از شمالگان مریخ خواهد نشست. این نقطه قسمتی از منطقه بیضی وار احتمالی فرود در ابعاد 100 کیلومتر در 20 کیلومتر خواهد بود. منطقه دره گرین یکی از مناطق مملو از یخ آب در مریخ است.
سه مدارگرد سریع السیر مریخ، ادیسه مریخ و اکتشافی مریخ برای تحلیل فرود فونیکس به پیشواز ورود آن به جو مریخ می روند و سیگنالهای فرود از سوی مدارگرد ادیسه به زمین بازپخش می شود. دو مدارگرد دیگر سیگنال فرود را برای تحلیلهای بعدی فقط ضبط می کنند.
پس از فرود، فونیکس با استفاده از ابزارهای خود به کاوش محل فرود خود می پردازد. فونیکس به بازوی متحرک روباتی و دوربین متصل به آن، ایستگاه هواشناسی، دوربین تصویربرداری استریو از سطح، تحلیلگر حرارتی گاز، تحلیلگر میکروسکوپی، الکتروشیمیایی و رسانایی مجهز است.
عمر این مریخ نشین 90 روز مریخی (حدود 92.5 روز زمینی) خواهد بود. در صورت موفق بودن نشست و ارسال داده این مریخ نشین، احتمال تمدید ماموریت آن در صورت جان سالم به در بردن از شرایط سخت زمستان شمالگانی می رود.
همراه این مریخ نشین یک حلقه دی وی دی فونیکس ارسال شده که در آن نظرات و دیدگاه های کارل ساگان و آرتور سی کلارک خطاب به مسافران آینده مریخ و مجموعه ای از آثار فرهنگی ارزشمند درباره مریخ قرار داده شده است. این دی وی دی کاری از انجمن علوم سیاره ای است.
محمدجواد ترابی
بنقل از:
از این به بعد اخبار این کاوشگر را در سایت تبیان پی خواهیم گرفت.
مطلب مرتبط:
آیا فونیکس آثاری از حیات در مریخ خواهد یافت؟
کلمات کلیدی:
آیا در مریخ حیات پیدا خواهد شد؟
همانطور که در این مقاله خواندید مریخ نشین «فونیکس» دوشنبه صبح، روی مریخ فرود آمد. این مریخ نشین قرار است بدنبال آثار موجودات زنده ی میکروسکوپی بگردد.
آیا فکر می کنید که آنجا حیات پیدا شود؟ فکر می کنید فونیکس شواهدی برای وجود حیات در مریخ خواهد یافت؟
اگر در مریخ آثاری از حیات ساده یافت شود به خبری مهم و بزرگ در تمام رسانه های خبری تبدیل خواهد شد. اگر این اتفاق بیافتد، آیا امکان دارد این حیات از زمین به آنجا رفته باشد؟ یا از جای دیگری از فضا؟ آیا ارتباطی با آن شهابسنگی که شاید نشانه هایی از حیات مریخی داشت، دارد؟
بعضی اخترشناسان وجود حیات را در سیارات دیگر بسیار محتمل می دانند. ایشان در مناطق بسیار دورافتاده ی زمین حیات را یافته اند، پس در مریخ یا دیگر سیارات هم احتمال کم نیست.
بسیاری ستاره شناسان یک عمر در رؤیای وجود حیات در مریخ تحقیق کرده اند. حالا زمان آن رسیده است که نتایج تحقیقات مختلف بشر در زمینه ی وجود حیات فرازمینی به ثمر برسد...
با اندکی تأمل می توان فهمید که این پدید یعنی یافتن کوچکترین نشانه های اطمینان بخش از وجود حیات در روی مریخ در حال حاضر یا گذشته های دور، شاید بزرگترین خبر علمی و نجومی در دهه های گذشته باشد. خبری که توجه تمامی انسانهای اهل علم و حتی غیرعلم دوستان را به سمت خود جمع خواهد کرد. پس منتظر باشیم ببینیم، فونیکس برای ما چه دستاورهایی به ارمغان خواهد آورد.
منبع:
ترجمه و توضیحات:
ا.م.گمینی
مطلب مرتبط:
کلمات کلیدی:
نمای حیرت انگیز راه شیری از دید تلسکوپ فضایی اسپیتزر
این تصویری است که در طول موج فروسرخ توسط تلسکوپ فضایی اسپیتزر از صفحه کهکشان راه شیری تهیه شده است: نگاهی که به سختی در یک تصویر جای میگیرد.
در حقیقت، بیش از 800000 فریم از اطلاعات دوربینهای اسپیتزر به صورت تکه تکه در کنار هم گرد آمدهاند و اکنون این تصویر عظیم موزائیکی را از صفحه کهکشان پدید آوردهاند. دقیقترین تصویری که تاکنون در طول موج فروسرخ از کهکشان ما ثبت شده است. تصویر کامل موزائیکی 120 درجه پهنا دارد. رشتههایی که با رنگ سبز کاذب برجسته شدهاند، مولکولهای پیچیدهی هیدروکربن پلیسایکلیک آروماتیک(PHAs) هستند. این مولکولها در زمین بسیار معمولی هستند و در دودهی حاصل از احتراق ناقص تولید میشوند. PHAs ها در مناطقی که ستارهها شکل میگیرند یافت میشوند و با ذرات غبار قرمز رنگ گرافیتی همراه هستند.
بنقل از:
کلمات کلیدی:
سردترین جای جهان
سردترین جای جهان نه در قطب شمال است و نه در قله کوه اورست. سردترین جای شناختهشده جهان، درون سحابی بومرنگ (Boomerang nebula) قرار دارد. این سحابی در صورت فلکی قنطورس، در فاصله 5000 سال نوری از کره زمین قرارگرفته است و از نوع سحابیهای سیارهنما (planetary nebulae) است.
سحابیهای سیارهنما در اطراف یک ستاره درخشان مرکزی تشکیل میشوند، هنگامی که این ستاره در مراحل انتهایی زندگیش از خود گاز بیرون میدهد. سحابی بومرنگ یکی از عجیبترین مکانهای جهان است. ساهایی و نیمان، دو ستاره شناس در سال 1995 با استفاده از تلسکوپ 15 متری Swedish ESO Submillimetre (تصویر پایین) در شیلی نشان دادند که این سحابی سردترین مکان جهان است که تابحال کشف شده است.
این سحابی با درجه حرارت منهای 272 درجه سانتیگراد،تنها یک درجه گرمتر از صفر مطلق (پایین ترین حد برای همه درجه حرارتها) است. حتی تابش زمینه ی کیهانی ( با دمای منهای 270 درجه) ناشی از مهبانگ گرمتر از این سحابی است. این تنها شی ء یافتشده است که درجه حرارتی پایینتر از تابش زمینه ی دارد.
به نظر میرسد که شکل کلی پاپیونمانند بومرنگ بوسیله وزشی بسیار شدید، با سرعتی حدود 310000 متر در ساعت به وجود آمده باشد که گاز به شدت سرد را از ستاره مرکزی در حال مرگ به خارج میراند. به گفته ستارهشناسان این ستاره 1500 سال است که به اندازه یک هزارم جرم خورشید در هر سال ماده از دست میدهد.این مقدار 10 تا 100 بار بیشتر از سایر اجرام مشابه است.
گسترش سریع سحابی باعث شده است که این سحابی به یکی از سردترین مکانهای شناختهشده جهان بدل شود. گازی که با سرعت به بیرون جریان دارد، یک حباب نزدیک به خلا ایجاد میکند که فوقالعاده سرد است.
منبع:
همشهری آنلاین
مطلب مرتبط:
گالری تصاویر زیبا از سحابی های سیاره نما
کلمات کلیدی:
ماشین قیامت
اگر فکر می کنید که در حال نگاه کردن به درون ماشین قیامت هستید، کاملا درست فکر می کنید! ماشین قیامت* که به راحتی سیاره ای را در سریال پیشتازان فضا نابود می کرد، دربرابر این ستاره خوار، بسیار ناچیز است. این سحابی عظیم الجثه در میان صورت فلکی ثور و ارابه ران (ممسک العنان) قرار گرفته است.
این سحابی قدیمی که Simeis 147 خوانده می شود، در واقع باقی مانده ی یک ابرنواختر باستانی است. ولی این جرم را نمی توان با تلسکوپ های بزرگ دید. چرا که قطر ظاهری این سحابی حدود 3 تا 2ر1 درجه می باشد، تقریبا 7 برابر قطر ظاهری کره ی ماه، و در واقع این یکی از کم نور ترین اجرام آسمان محسوب می شود.
رشته های به هم پیچیده ی این باقی مانده ی انفجار ابرنواختری، بیش از 160 سال نوری در فضای میان ستاره ای گسترده شده است و حدود 3600 سال نوری از ما فاصله دارد. یعنی حرکت نور از یک طرف این توده تا طرف دیگرش حدود 160 سال، زمان لازم دارد. سن ظاهری این سحابی حدود 100،000 سال بنظر می رسد، در نتیجه انفجاری که باعث بوجود آمدن آن شده ، در زمان انسان پکنی رخ داده است. (انسان پکنی یکی از گونه های انسانهای اولیه که حدود صدهزار سال پیش زندگی می کرده اند.) در اعماق این سحابی یک ستاره ی نوترونی ِ در حال چرخش قرار دارد. این ستاره ی تپنده تمام چیزی است که از هسته ی ستاره ی اولیه باقی مانده است.
ولی مطالعات اخیر با دقت بالاتر و معیار جدید، عمر Semeis 147 را حدود 30000 سال تخمین می زند. تپ اختر درونی به تازگی ردیابی شده است و به نام PSR J0538+2817 در فهرست ثبت شده است. این تپ اختر چیزی است که در هر ثانیه 7 بار بدور محورش گردش می کند! لایه های بیرونی ستاره ی منفجر شده با سرعت 10 تا 20 هزار کیلومتر بر ثانیه به سمت بیرون پرتاب شده اند...!
منبع:
ترجمه:
ا.م.گمینی
کلمات کلیدی:
شلغم در مریخ؟؟
تحلیل جدید مریخ نشین فونیکس نشان داد بعضی از نواحی خاک مریخ از لحاظ شیمیایی به مانند خاک باغچه های زمین است. این فضاپیما اکنون روی مریخ است و آخرین نتیجه ی تحقیقاتش به سمت زمین مخابره می شود.

بعضی از نواحی خاک مریخ از لحاظ شیمیایی به مانند خاک باغچه های زمین است. تحلیل جدید مریخ نشین فونیکس این موضوع را تایید کرد. یافت مناطقی بزرگتر و وسیعتر از این ساختارها می تواند شرایط حیات در مریخ را مهیا کند.
گرچه این تحقیقات هنوز کامل نشده است ولی فونیکس پیش ازاین ماده ای دارای ارزش غذایی یافته بود که ساختار آن شبیه منیزیوم، سدیم، پتاسیم و کلر بود. با اینکه عناصر ذکر شده در خاک مریخ موجود است ولی دانشمندان هنوز مطمئن نیستند که این عناصر تمایلی به انحلال در آب و مهیا کردن حیات داشته باشند.
نتیجه دلپذیر از آزمایش خاک مریخ در منطقه ای به نام "سرزمین عجایب"(wonderland) بدست آمد که حاکی از آن بود، این ماده غنی قابلیت انحلال در آب را دارد. این منطقه که در شمال مریخ نشین قرار گرفته، چند سانتی متری از آن حفر شده است. این نمونه برداری چهارشنبه هفته پیش به آزمایشگاه رطوبت سنج و الکتروشیمی و تحلیل گر ضریب هدایت (MECA) فونیکس فرستاده شد.
آزمایشگاه فونیکس، در نمونه های خود ماده ای قلیایی با pH بین 8 و 9 یافت. این ماده قلیایی در خیلی از موارد با خاک زمین اشتراک دارد. ازجمله این تشابهات می توان به خاکی که شلغم و مارچوبه سمی در آن رشد می کند اشاره کرد. دانشمندان همگی از این داده های دریافتی شگفت زده بودند!

دانشمندان گمان می کنند که اگر خاک شرایطی مناسب و مساعد داشته باشد به این معناست که محدوده ای عریضتر و بزرگتر از موجودات زنده وجود دارند که توانایی رشد در خاک را دارا هستند. این گونه به نظر می رسد که طبیعت خیلی دوستانه رفتار می کند!
کاوش و حفاری عمیق تر می تواند پرده از خاک نمک آلود یا خاکی با pH متمایز بردارد.
منبع:
ترجمه:
احمدالستی
به نقل از :
آخرین اخبار درباره ی فونیکس:
فونیکس: خاک مریخ می تواند میزبان حیات باشد
آخرین تصاویر فونیکس: یخ یا نمک؟
کلمات کلیدی:
نکاتی برای خرید چاپگر
چاپگر یکی از تجهیزات جانبی کامپیوتر است که در انواع مختلفی چون لیزری، جوهرافشان، سوزنی، چندکاره، فروشگاهی، بانکی و ... در بازار موجود است و برحسب نوع، مارک و قابلیتهایی که دارند از قیمتهای مختلفی برخوردارند.
انتخاب این کالا نیز بستگی به نوع و نحوه مصرف کاربران دارد.
به عبارتی یک کاربر هنگام خرید چاپگر در وهله اول باید مشخص کند چاپگر را با چه هدفی و برای انجام چه کاری و با چه حجمی تهیه میکند.
یکی از فروشندگان چاپگر در خیابان ایرانشهر میگوید: به طور کلی هنگام خرید یک چاپگر باید به عواملی چون دقت چاپ (RESOULUTION)، سرعت چاپ، کیفیت چاپ، ویژگیهای جانبی چاپگر توجه شود. وی میگوید: امروزه اکثر چاپگرها از دقت چاپ استانداردی معادل 600×600 نقطه در اینچ پشتیبانی میکنند که این میزان دقت باعث به وجود آمدن تصاویری با وضوح بالا میشود.
وی میافزاید: به طور عمومی چاپگرهای جوهرافشان دقتی در حدود 1200×2400 نقطه در اینچ دارند که این میزان دقت در مدلهای جدید به حدود 1200×4800 افزایش یافته است. وی دقت استاندارد چاپگرهای لیزری تک کاره را نیز 600×600 نقطه اینچ معرفی کرد که چاپگرهای لیزری جدید دقتی حدود 1200×1200 نقطه در اینچ دارند.

این فروشنده در مورد سرعت چاپگر نیز میگوید: تعداد صفحاتی که چاپگرهای جوهرافشان موجود در بازار ادعای چاپ آن را دارند، در حالت چاپ متن بین 5 تا 21 صفحه در دقیقه است، اما در تستهای انجام گرفته در چاپ متن چاپگرها در حدود 2 تا 7 صفحه را توانستند به چاپ برساند.
همچنین در چاپ صفحات گرافیکی کارخانههای سازنده ادعا کردهاند که چاپگرها در حدود 2 تا 15 صفحه در دقیقه چاپ میکنند. ولی در تستهای انجام گرفته سرعت چاپ واقعی آنها در حدود 1 تا 3 صفحه در دقیقه است. در چاپگرهای لیزری نیز موضوع همین طور است. یک چاپگر لیزری تک رنگ، در چاپ متن قدرت چاپ 10 تا 18 برگ را در دقیقه دارد که تقریبا نصف مقداری است که توسط کارخانهها ادعا میشود.
چاپگرهای لیزری رنگی در چاپ تصاویر گرافیکی حدود 1 تا 4 برگ در دقیقه را به چاپ میرساند که این مقدار چیزی در حدود یک به هشت مقداری است که خود شرکت اعلام میکند. پس همیشه نباید در خرید چاپگر فقط به مشخصاتی که روی چاپگر نوشته شده است، اتکا کرد و باید از کسانی که به طور عملی از آن وسیله استفاده کردهاند، سوال شود. چون بهترین بررسی استفاده از وسیله است.
این فروشنده افزود: یکی دیگر از ویژگیهایی که در زمان خرید چاپگر باید به آن دقت کرد، کیفیت چاپ است. کیفیت چاپ بسته به نوع کارایی و مصارف کاربران متفاوت است.
اگر شما به چاپ متنهای نوشتاری با کیفیت بالا نیاز دارید، تقریبا تمام چاپگرهای رنگی و سیاه و سفید لیزری در بازار، متنهای نوشتاری را به خوبی چاپ میکنند.در چاپ تصاویر گرافیکی و عکاسی، نیز چاپگر جوهرافشان انتخاب مناسبی برای کاربران عمومی تا غیرحرفهای است.
نکتهای دیگر که باید در خرید چاپگر به آن توجه کرد امکانات جانبی چاپگر است که باعث تسهیل استفاده از آن در کارهای مختلف میشود.
منبع: دنیای اقتصاد
مطالب مرتبط:
کلمات کلیدی:
تلفظ صحیح همه لغات را گوش کنید
شاید شما هم بارها برایتان پیش آمده باشد که در تلفظ صحیح یک لغت برای مثال یک لغت انگلیسی دچار شک شوید، یکی از راههای فهمیدن نحوه صحیح ادای کلمات استفاده از لغت معنیهای نظیر بابیلون هست که میتواند به صورت روباتیک لغت مورد نظرتان را تلفظ کند اما شما میتوانید با Forvo تلفظ لغات را از زبان یک شخص حقیقی که قبلا ضبط شده است گوش کنید. مسلما این تلفظ صحیحتر و لهجه آن دقیقتر خواهد بود.

سایت Forvo با داشتن کلماتی از ? زبان دنیا شامل (انگلیسی , پرتغالی , کاتالانی , فرانسوی , اسپانولی , آلمانی , ایتالیایی و فارسی ) میتواند کمک شایانی به شما در تلفظ صحیح کلمات بکند. از نکات جالب توجه در این سایت دارا بودن زبان فارسی است که تعدادی از لغات فارسی به وسیله دوستان فارسی زبان تلفظ شده که میتوانید آنها را به راحتی گوش کنید.
برای مثال من شخصا بارها شنیدهام که کلمه Message که به صورت مسیج (کسره روی م) میباشد با لفظ مسیج (فتحه روی م) تلفظ میشود که مسلما اشتباه هست. از دیگر نکات جالب Forvo قابلیت اضافه کردن کلمات مورد نظر شما و افزودن تلفظ صحیح آن از سوی شما میباشد که میتواند به کاملتر شدن دایره لغات این سایت کمک کند.
پس بیایید با Forvo کلمات انگلیسی را درست تلفظ کنیم.
برای ورود به این سایت اینجا را کلیک کنید.
منبع: وبلاگ روزنوشت
کلمات کلیدی:
آثار بیرونی در ریاضیات و نجوم
بر اساس فهرستی که بیرونی از آثار خود آورده و اطلاعاتی که از آثار وی پس از تهیه ی آن فهرست در دست است ، از 180 عنوان تألیف ، ترجمه ، پیش نویس و آثار نیمه تمام بیرونی ، دست کم 115 عنوان به ریاضیات ، نجوم و مطالب وابسته بدانها اختصاص داشته که 28 عنوان از آنها به دست ما رسیده است.

با اینهمه ، در نهضت ترجمه ی متنهای علمی از عربی به لاتینی (قرنهای ششم و هفتم ) هیچیک از آثار او به لاتینی ترجمه نشد. احتمالاً غفلت زندگینامه نویسان دوره ی اسلامی از میراث علمی بیرونی در این امر مؤثر بوده است چرا که تنها ابن ابی اصیبعه چند سطر به بیرونی اختصاص داده و قفطی و ابن خلکان حتی نامی از او نبرده اند. شاید از آنجا که بیرونی در مجادلاتش با ابن سینا موفقیت چشمگیری به دست نیاورد، معاصران و جانشینان بلافصل او بیرونی را چهره ی برجسته ای به شمار نیاوردند و به مهارت او در حوزه ی فلسفه ی طبیعی تردید کردند. باید در نظر داشت که بیرونی پس از مطرح کردن احتمال حرکت وضعی زمین ، آن را موضوعی فلسفی دانسته و بلافاصله از کنار آن گذشته و خود را برای قضاوت در این باره صالح ندانسته است .
همچنین بیرونی بر خلاف معاصرانش نظیر ابن هیثم و ابوعبید جوزجانی و جانشینانش چون مؤیدالدین عُرضی ، خواجه نصیرالدین طوسی ، قطب الدین شیرازی و ابن شاطر که همگی به انتقاد از نجوم بطلمیوسی برخاستند و حتی در مواردی الگوهای دیگری برای هیئت عالم مطرح کردند، اثری در این باره ننگاشته است . این انتقادها یکی از وجوه بسیار مهم نجوم دوره ی اسلامی در قرنهای هفتم و هشتم به شمار می آمده و بر کارهای کوپرنیک در این زمینه اثر گذاشته است . تنها اثری که در این زمینه از بیرونی یاد شده ، اثر گمشده ی ابطال البهتان بایراد البرهان است که بنابر شواهد در رد نظریه ی بطلمیوس درباره ی عرض سیارات تألیف شده بود.
در ریاضی آثار زیر از بیرونی به جا مانده است :
- باب آغازین کتاب التفهیم لأوائل صناعة التنجیم به هندسه و باب دوم آن به حساب و جبر و مقابله اختصاص دارد. در کتاب مختصری که بیرونی با عنوان راشیکات الهند به عربی تالیف کرده ، مطالبی در باب نسبت و تناسب در ریاضیات هند و آنچه در این باره از ریاضیات یونان به کشورهای اسلامی رسیده آورده است . عنوان دو اثر دیگر بیرونی در ریاضیات محض استخراج الاوتار فی الدائرة بخواص الخط المنحنی الواقع فیها و جمع الطرق السائرة فی معرفة اوتار الدائرة است که به اندازه گیری طول وترهای دایره مربوط می شود .
در آینده مقاله ای درباره ی کتاب التفهیم و آموزه های نجومی آن در بخش نجوم تبیان قرار خواهد گرفت.
در باب نجوم و مطالب وابسته به آن ، گذشته از آثار الباقیة عن القرون الخالیة ، التفهیم و قانون مسعودی، که بهترین و قوی ترین کتب نجومی بیرونی هستند، آثار زیر از بیرونی موجود است(این سه کتاب به طور مفصل تر در بخش نجوم تبیان معرفی خواهند شد):
- مقالید علم الهیئة مایحدث فی سطح بسیط الکرة . یکی از مهمترین آثار بیرونی و نخستین کتاب کاملی است که در باب مثلثات کروی نگاشته شده است . موضوع این اثر، معرفی شکل مغنی (یک فرمول کثلثاتی جدید که توسط استادِ بیرونی در زمینه ی مثلثات کروی ابداع شده بود) و به کارگیری آن در محاسبات نجومی به جای شکل القطاع به طور مفصل و مشروح است.
-تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن . بیرونی انگیزه ی خود را در تألیف این اثر چنین آورده است (1352ش ، ص 34ـ35): «...و اما آنچه مخصوصاً مورد نظر است اینکه همه ی اینها (مختصات جغرافیایی) را برای شهر غزنه که پایتخت کشور مشرق است اندازه بگیرم ، چه این شهر، به گمان آن کس که تقدیر را از بشر می داند، به تقدیر بشری وطن من است ، و همه ی تقدیر در حقیقت مخصوص خدای یگانه است ؛ و در آن ، اگر بتوانم ، پیوسته به آنچه از خاطر دور نمی شود از رصدکردن و کوشش علمی می پردازم ، و قبله ی آن را درست می کنم ...»
تعیین سمت قبله برای غزنه که مسئله ی ریاضی نسبتاً دشواری بود و به استفاده از مثلثات کروی پیشرفته نیاز داشت ، به بیرونی مجال داد تا از فواید ریاضیات و نجوم ریاضی سخن بگوید. موضوع تعیین سمت قبله به عنوان یک امر شرعی ، مستلزم به کارگیری جغرافیای ریاضی بود و بر این اساس بیرونی در کنار علوم «اواخر» (اسلامی ) از علوم «اوایل » (یونانی ) نیز دفاع کرده است (همان ، ص 6ـ 8).
بیرونی در ادامه ی مقدمه ی این اثر، به مسائل مربوط به فلسفه ی طبیعی در مورد آفرینش و تشکیل ربع مسکون نیز پرداخته که بیانگر وضعیت چنین پژوهشهایی در روزگار بیرونی است . برای مثال ، در نظریه های زمین شناسی موجود بازنگریهایی می شد تا بتوانند وجود سنگواره ها را در بخشهایی از سرزمینهای مسکونی که ظاهراً هرگز به دریا نزدیک نبوده است ، توضیح دهند. به مدد این گونه پژوهشهای بیرونی است که از سایر آثار مفقود درباره ی زمین شناسی ، نظیر فی بناءالمُدن ابن عمید (متوفی 360)، آگاه می شویم .
بیرونی در تحدید علاوه بر عرضه ی چندین روش برای تعیین سمت قبله ، فصلهای جامعی را به مسائل عملی دیگر چون تعیین نصف النهار محل ، فاصله ی میان شهرها، روشهای رصد و مانند آن اختصاص داده است . علاوه بر ویرایش متن عربی ، این کتاب به زبانهای فارسی ، انگلیسی و روسی ترجمه شده است .
- اِفرادُ المَقال فی امرِ الظِلال .(تحقیقی درباره ی خواص هندسی سایه ها) بیرونی در این کتاب نیز می کوشد تا تمایز میان مباحث ریاضی و فلسفه را تشریح کند. او معتقد است که بدون استفاده از نجوم و حساب و هندسه به سختی می توان مبحث سایه ها را درک کرد و کسی که این علوم را با دین ناسازگار بداند نه تنها با عوام تفاوتی ندارد بلکه «با این دفاع نابجای خود به دین لطمه می زند»
بیرونی در مقدمه ای طولانی کاربردهای گوناگون ظل (سایه ) را از نظر نجومی بررسی می کند. سپس با تعریف توابع ظل ، یعنی ظل مستوی (کتانژانت ) و ظل معکوس (تانژانت )، در بابهای 9 و 10 به بحث خود پایان می دهد. آنگاه روابط میان این تابعها و دیگر تابعهای مثلثاتی به تفصیل مورد بحث قرار می گیرد (بابهای 11 و 12) و روشهایی عملی برای تبیین توابع ظل عرضه می شود (بابهای 13 تا 17). این پژوهشها، از طریق تعیین رابطه ی اندازه گیری سایه با تعیین نصف النهار محل و سپس تعیین اوقات شرعی ، به شدت کاربرد دینی پیدا می کند که به نوبه ی خود (بابهای 25 و 26) به بررسی اوقات نماز و نمایش آنها به صورت منحنیهایی بر ابزارهای نجومی می انجامد. این منحنیها معادل کاربرد امروزی نمودارهای تابعهای ریاضی است . باب 27 به بررسی مزایای استفاده از تابعهای مثلثاتی به جای قضیه ی منلائوس اختصاص دارد و در بابهای 28 تا 30 با آوردن مطالب متفرقه درباره ی سایه ها به بحث پایان می دهد.
گرچه بیرونی در این اثر خواسته است اوقات نماز را به روش ریاضی تعیین کند و بدین ترتیب ریاضیات را برای مقاصد دینی به کار گیرد، رساله ی افراد را می توان متن مستقلی در مثلثات دانست . درواقع از لحاظ تاریخی ، بررسی ابزارهای سنجش سایه و تعیین وقت ، منشأ پیدایش تابعهای مثلثاتی بوده است.
- استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب . با آنکه نسخه های متعددی از این اثر باقی است و علیرغم اهمیت آن در تاریخ نجوم بویژه تاریخچه ی ابزارهای نجومی ، هنوز مورد بررسی محققان قرار نگرفته است . بیرونی در این کتاب علاوه بر بررسی کلیه ی انواع شناخته شده ی اسطرلاب و عرضه ی گزارشی از تاریخچه ی تحول فنی این ابزار نجومی یونانی تا قرن پنجم ، توضیحات مفصلی هم درباره ی انواع اسطرلابهای بدیع و شالوده ی نظری آنها آورده است . برای مثال ، بیرونی درباره ی اسطرلاب زورقی که ابوسعید احمدبن محمد سجزی آن را ابداع کرده است می گوید (گ 79 ر): «اسطرلاب ساده ای ، ساخته ی ابوسعید سجزی دیدم فاقد بخش شمالی یا جنوبی ، که زورقی نامیده می شد. از این اسطرلاب خیلی خوشم آمد زیرا ابوسعید آن را برمبنای نظریه ی مستقلی ابداع کرده بود که عده ای آن را قبول دارند و طبق آن حرکت کلی ظاهری ، ناشی از حرکت زمین و نه آسمان است . من جداً بر این باورم که تحقیق درباره ی این حرکت و تجزیه و تحلیل آن دشوار است و این امر نباید آنهایی که با خطوط هندسی سر و کار دارند یعنی هندسه دانان (مهندسان ) و منجمان را نگران کند، زیرا چنین نظریه ای به هیچ وجه کار آنها را بی اعتبار نمی کند. مسئولیت تجزیه و تحلیل این گونه مسائل و نظریات برعهده ی فیلسوفان طبیعی است .» نوشته ی احمدبن حمدان حرانی در کتاب جامع الفنون (گ 64 پ ) در قرن هفتم هجری هم مؤید آن است که کسانی از جمله سجزی به حرکت وضعی زمین (برخلاف جلوه ی ظاهری و نظریات بطلمیوس ) معتقد بودند: «طبق نظر مهندسان ، زمین حرکت دورانی پیوسته ای دارد و آنچه به ظاهر حرکت آسمان دیده می شود، درواقع به خاطر حرکت (وضعی) زمین ـ و نه ستارگان ـ است »

- فی تسطیح الصُوَر و تبطیخ الکُوَر . درباره ی انتقال تصویر صور سماوی و مواضع شهرها و کشورها از سطح کروی به روی صفحه .
- مقالة فی استخراج قدرالارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال . این رساله تنها دو برگ انتهایی رساله ای در اسطرلاب نوشته ی بیرونی .
حکایة الآلة المسماة السدس الفخری . رساله ی کوتاهی درباره ی آلت نجومی سُدس فخری که از اختراعات ابومحمود خجندی (قرن چهارم ) بوده است
-مقالة فی التحلیل والتقطیع للتعدیل .
-کتاب الدرر فی سطح الاُکَر .
-رسالة فی معرفة سمت القبله . رساله ی کوتاهی درباره ی شناسایی جهت قبله
-رسالة فی تصویر الکواکب و البلدان فی ای دائرتین اردنا .
-کتاب فی اخراج ما فی قوة الاسطرلاب الی الفعل
-مقالة فی صنعة الاسطرلاب .
-رسالة فی الاسطرلاب . رساله ی مفصلی درباره ی کاربردهای مختلف اسطرلاب در 67 ص
-مقالة فی التطریق باستعمال فنون الاسطرلابات
-مقالة فی تسهیل التسطیح الاسطرلابی و العمل بمرکباته من الشمالی و الجنوبی . رساله ای در دو مقاله درباره ی ساخت اسطرلاب و بعضی کاربردهای آن.
-مقیاس المرجع فی العمل باسطرلاب المسطح
-جوامع معانی کتاب ابی حامد الصاغانی فی التسطیح التام ..
برگرفته از:
تخلیص:
ا.م.گمینیکلمات کلیدی: