محمد عوض نبی زاده

هویت تاریخی و اتنیکی جامعه هزاره در دراز نای تاریخ

افغانستان نام کشوریست که بریک بخشی از سرزمین آریانای کهن وخراسان بعد از اسلام در حدود سه قرن اخیر نهاده شده است. به قول میرغلام محمد غبار مؤرخ معروف کشور:« بالآخره اسم افغان وافغانستان به مرور قرون ازقبیله به قبایل وطوایف انتقال وبه تدریج ازجبال سلیمان به تمام صفحات جنوب هندو کش تا دریای سند منتقل ودرنهایت به تمام ملت ومملکت خراسا ن قرون وسطی اطلاق گردید است » ایجاد کشوری متشکل ازاقلیت های اتنیکی با تفاوتهای قومی، زبانی- مذهبی ونژادی بوده.که سیاست ضد ملی برخی ازشاهان وزمام داران از شکل گیری ملت واحدی بنام ملت افغان که همه اقوام خودرا دراین هویت ببینند جلوگیری کرد ه است . و تاریخ آن سر شار از محرومیتها ست که چندین  دهه بحران های پی درپی آسیب های بزرگی را در حوزه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی بر این کشور تحمیل نموده اند . شکل گیری تعهدات بین المللی در خصوص اعمارو باز سازی  نهاد ها و زیر ساخت های سیاسی اجتماعی، اقتصادی اغاز تلاشها به منظور تحقق شرایط توسعه در جامعه پس ازرژیم  طالبان تلقی میگردد. دولت کنونی باید ، تکیه بر برابری سیاسی و برخورداری یکسان شهروندان از حقوق شهروندی صرفنظر از ویژه گیهای قومی، زبانی و مذهبی و تأمین آزادیهای سیاسی و مدنی که لزوم یک زندگی توأم با عدالت وبرابری را ملاک عمل خویش قرار دهد. و بدور از هر گونه تعلقات و گرایشات و با در نظر گرفتن منافع و مصالح ملی برای ترقی جامعه نقش مؤثر ایفا نماید- توسعه و ترقی  بدون همکاری و مشارکت مردم  ممکن ومیسر نیست که حکومت به تنهائی از عهد? آن برآید . درافغانستان اقوام و قبایل گوناگون زنده گی مینما یند و هرکدام آ نان دارای هویت تا ریخی وفر هنگ غنی مختص به خود میباشند از آن میان درباره مردم هزاره از طرف رژیم ها ی استبدادی تلاش صورت گرفته است تا هویت تاریخی وفر هنگی آنان را در ابهام قرار داده و با این مردم برخورد همراه با تبعیض برای مدت چند ین قرن بعمل آمده اند. که بر گوشه از زوایای نامکشوف هویت تاریخی واتنیکی مردم هزاره ء کشور مان روشنی انداخته میشود . پیشینه تا ریخی سر زمین هزاره جات و مردم آن  :-  هزاره جات سر زمین پوشیده از کوه ها و طبیعت کوهستانی است کهدر کوهستانی‌ترین ساحه کره زمین و از چشم‌انداز زمانی در تحتانی‌ترین پله تاریخ روی خط تصادم حادثه‌خیز اجتماعی و سیاسی قرار گرفته‌اند سر زمین  هزاره جات در دوره دوم عمر ز مین همه زیر آب بوده و با عروج کوه های هندو کش و بابا از آب – در عصر سوم - دیوار های بزرگ طبیعی با صفحا ت بلند افقی و عمود ی تشکیل گردیده است. هزارجات تقریبا 30 % خاک افغانستان را احتوا میکند ، سرزمینی درقلب افغانستان؛آبادیها و شهرهایی در دامنه یا بر فراز کوههای هندوکش، از جنوب افغانستان تا مرزهای هرات در غرب و از بلخ تا مرزهای شمالی قندهارموقعیت دارد. بنا بر گفته مورخین داخلی و خارجی  پیش از دوره کوشانی ها تا بعداز دوره غزنویان و غوریان و حتی تیموریان درقسمت موجودیت دو کشور بمعنی تقسیمات بین دو مملکت افغانستان  و هزاره جات دیروزی  وجود دارد؛ که مردم آن  یک زمانی همه به یک سرزمین واحد حیات بسر میبردند . مورخین عرب و خراسان هزاره جات را بنام های غر جستان – غرج الشار – گر ستان  یا د کر ده اند به قول ابن الحقول تاریخ دان عرب غر جستان کشوری بزرگی بوده که موسوم به مملکت غر جه است .در اغلب کتب تاریخ  عرب وخراسان هزاره جات بنام غر جستان و هزارستان یاد شده  که وسعت آن  خیلی از وسعت کنونی آن فرا تر بود  ولایات فعلی غور– بامیان – دایکندی –سرپل - غز نی- پروان  - و ردک -  ارزگان و زابل- و بخشی از بغلان و سمنگان  الی تخار را شامل میشدند  . در باره هویت تاریخی و اتنیکی مردم هزاره جات کتاب های تاریخی جداگانه ویا  در بخشی از کتاب های تاریخ عمومی افغانستان  در مجلات – روزنامه ها و هم چنان در یک ونیم دهه اخیر در رسانهای انترنتی داخلی و  بیرون مرزی کشور نوشته ها و نظریات  مورخان  و نویسندگان مشهور داخلی و خا رجی چاپ و نشر ودرباره  قدامت تاریخی سرزمین هزاره جات و هویت اتنیکی و منشا نژادی جامعه هزاره نظریه های تحقیقی سودمندی برای تثبیت هویت ایشان ارایه گردیده است . که درین مقاله برخی از نظریه های تحقیقی مورخان و نویسندگان برجسته داخلی و خارجی همراه با نتیجه گیری بطور فشرده خدمت خوانندگان تقدیم میشود.   

دیدگاه های برخی  مورخان و نویسندگان کشور در مورد هزاره جات و مردم آن:-

 به قول مرحوم غبار نویسنده  افغانستان در مسیر تاریخ : تقریبآ پنجهزار سال پیش از هزاره جات بنام ( ستا گید یا ) نام بر ده شده است شا ها ن هزاره جات  قبل از اسلام  بنا م ها ی کو شانیها و یفتلیها و شیران با میان  که از اولا ده آنان بودند  وبعدآ شاهان مدکور  بنام های هزار بنده – شار و ریو شاران  یا د میشدند که عمدتآ در دو نقطه تا ریخی این سر زمین  بنام های ( پشین) یا افشین یکاو لنگ کنونی و ( سو ر مین )  سر پل فعلی که پایتخت تابستانی و زمستانی ایشان بودند حکومت  میرا ندند . استاد جاوید میگوید : « مردم  هزاره  را از اقوام اصیل و بومی این سرزمین میداند که قبل از ( چنگیز ) خان  بنام غوزه یعنی غرجستانی معروف بوده اند و سلسله شاهان غور و شارهای بامیان از میان همین اقوام بوده اند. نژاد هزاره ممکن است اختلاتی از اقوام اورال آلتائی “ اله تائی “ باشد » استاد حبیبی که  مردم هزاره را هزاله ویا هساله میگوید .داکتر عنایت الله  شهرانی مینوسد  که پیش از میلاد مسیح فرزندان یکی از خوانین و رئیس قبیله ترک های توکیو در کاشغرستان و ساحه ختن و یارکند “یارکنت “ و اورومچی بنام آچیل خان بعد از شکست در مقابل ژوان - ژوان ها جانب تخارستان میآید؛ ولی ناگهان در راه فوت میشود و دو پسر و یک دختر او بنامهای قابول خان، جابول خان و غزنه جان ( دخترش ) در سرزمین های کابل و زابل و غزنی آمده صاحبان آن ولایت ها میگردند و از آنست که کابل و زابل و غزنی بنام هایشان نامگذاری شده است درحالیکه غزنی از کلمه “غز” گرفته شده و کلمه ایست که به لفظ ترکی نسبت داده میشود ، و غزنه دختر آچیل خان افسانوی است که یگانه دو ولایتی که به پسوند نسبتی “چی” استعمال میگردد همانا ولایت غزنی و بامیان است که باشندگان شانرا بنام غزنیچی و بامیانچی میگویند.نسبت دادن مردمان هزاره به ترکی بودن شان صدها دلیل موجود است که ترک بودن آنها را روشن میسازد. مثلآ در خصوص قبایل و فرقه هزاره ها این نامها را داریم : تاتار ، خلج ، خلخ ، قرلوق - قللغ ، تورکمن ، چوگل “چگل” ، نایمان وغیره که همه را در میان اقوام  هزاره میتوان یافت و به عین تلفظ و شکل در میان ترکان رایج میباشد .  کاندید اکادیمسن شاه علی اکبر شهرستانی چهل سال پیش تحقیقات نموده از جمله پانزده صد لغات ترک و مغول یکهزار و دوصد و پنجاه آن خالص ترکی و مابقی مغولی میباشد و از جانب دیگر این کلماتیکه به زبان مغولی ارتباط میگیرد، همه لغاتها در زبان ترکی مورد استعمال دارد..داکترجلال الدین صدیقی کلمه “بربر” را ذکر مینماید و میگوید که « نژاد ترک شامل هزاره ، ایماق ، اوزبیک و قرغیز میباشد » بی تردید میتوان گفت که مردم هزاره بیش از هزار سال قبل از میلاد در افغانستان زیست داشتند و ساده ترین دلیل حکومت داری نیاکان شان کوشانی ها در افغانستان میباشد که در قبل ازمیلاد آنها در کابلستان و زابلستان و مرکز غزنی و بعدها تا مناطق نیم قاره هند حکومت داشتند.هزاره جات 2300 سال قبل ، به نام های بربرستان و بعدآ غرجستان و هزارستان یاد میشده است .دوره بربرستان  از 300 قبل از میلا د تا 724 – میلادی سر زمینی را در بر می گیرد که قبل از اسلام و احتمالآ در دوره ماقبل تاریخ به بربرستان موسوم  بود. در حدود سال های 200 ق. م. بامیان شهر ثروتمند و پر رونق بود. مرحوم غبار درین باره می نویسد: « استفاده از طلا برای پوشش  مجسمه های بودا در بامیان توسط زایران چینی در سال 632- م. گزارش شده است.»دوره خراسان این دوره که حدود12 قرن طول کشید، در دو مرحله می تواند مورد مطالعه قرار گیرد. دوره ماقبل مغول از سال های 724- تا 1200 میلادی که طی آن ساکنان بربرستان به اسلام گرویدند. طی این زمان اسلامی و فارسی شدن غرجستان فرایند ی طولانی بود که حدود پنج قرن به درازا کشید.دوره بعد از مغولها که ششصد سال طول کشید و یکی از بی ثبات ترین دوره ها برای هزاره جات بشمار میآید.  درین دوره بامیان مرکز هزاره جات در اثر حملات بی امان مغول ها و بعد از آن تیموری ها  کاملآ نا بود شد و هر گز نتوانست شکوه گذشته خود را باز یابد.و همچنان دانشمندان و مورخین دیگر ی افغانستان نیز تحقیقات و نوشته های  سودمندی را  درباره معرفی  هویت تاریخی و اتنیکی جامعه هزاره انجام داده  است که میتوان  از فیض محمد کاتب هزاره ––- محمد صدیق فرهنگ – حسن فولادی - -سیدعسکر موسوی- حاجی کاظم یزدانی –- حسین نا ئیل - جبلی غرجستانی – عیسی غرجستانی –داکتر سید مخدوم رهین- نصیر احمد دولت آبادی- علیداد لعلی – جواد خاوری - سخی ارزگانی -  حمزه واعظی –  شاه علی اکبر شهرستانی – داکتراکبر همت فاریابی- رضا ضیائی – هادی میران – ظاهر دقیق – بومانعلی قاسمی و  نویسنده ء این مقاله   یاد نمود.

 اغلب مورخان عقیده دارند که اکثریت شاخه های اقوام هزاره زیرعنوان دای قرارمی گیرند که دای بیانگر شناخت و  شکل ویژه ای ازشاخه ها وپیوندقومی مردم هزاره  است .  دای که در لهجه هزار ه گی به معنی توده ای علوفه ای زمستانی یا بوته ای سو خت و به عبارت دیگر چیزهای که جمع آوری  و در کنار هم قرارداده شده است . دای بشکل  پیشوند دراسمای  دا یزنگی، دایکندی، دایدهقان، دای چوپان، دای میرداد ، دای ختای، دای میر کشه ، دای کلان ، دای میر ک ، دای قوزی ، دای فولاد و دای ز نییات اتصال یافته است . بعضی از مورخان بر این باورند که ورود آیین تشیع به این ناحیه افغانستان درزمان سلسله صفویان و علی‏الخصوص دوران پادشاهی شاه عباس، ، رایج گردیده ‌ است. اکثریت هزاره ها مسلمان شیعه مذهب  می باشند و در قلب افغا نستان مسکن گزین استند. ، تقریبا ??? هزاره ها پیرو مذهب تشیع بوده و میتوان از آثار تاریخی از دوران صدر اسلام در موزیم کابل وقرآن کوفی به خط عثمان بن عفان خلیفه سوم اسلام، آیاتی از قرآنکریم  به خط امام حسن و نیز به قرآن خط کوفی که در سال ???? از "شهر غلغله" بامیان  کشف شده بود اشاره کرد. در بافت اجتماعی  و قومی افغانستان ، اما بر خلاف ادعای دشمنان, این گـروه قومی از بومیان اصلی افغانستان‌اند هزاره‏ها دومین یا سومین گـروه بزرگ قومی در کنار پشتون‌ها، تاجیکها و ازبکها محسوب می‏شوند. جامعه هزاره از بعضی مفاسد تباه کننده مانند : فحشا، بچه بازی، قمار، شراب، اعتیاد به مواد مخدر و گدائی بر کنار مانده اند. ؛ جهانگردانی که در باره هزاره تحقیق نموده به این حقیقت ا ذعان دارند ونوشته اند “ با اینکه این مردم در اوج فقر بسر میبرند اما تن به گدایی نمیدهندهزاره ها مردمی اند صادق، درستکار، آرام و صلح جو و در عین حال شجاع پرکار و زحمتکشو به  مشاغل طاقت فرسا مصروف اند. و اغلب کارهای تولیدی و سازندگی کشور بدوش این مردم میباشد .آنان در برابر تهاجم ناملایمات روزگار سرمای شدید محیط گرسنگی و تشنگی فوق العاده مقاوم  بوده  و با تمام فشارهایی که علیه آنان اعمال شده باز تو انسته اند پرچم غرجستان  را در قلب کشور بر افراشته نگهدارند .  لهجه وگویش مروج مردم هزاره :-  لهجه ای هزاره گی گویش مختلط از فارسی – مغولی وترکی با سنت گفتار ی مخصوص به خود است .از نقطه نظر زبان شناسی  گویش ولهجه عنوان دقیق تری برای هزاره گی است  که دولینگ سا ل 1973 - .م . - شهرستانی سال -1981 – م. نیز به گویش ولهجه هزاره گی   اشاره کرده است . هزاره گی مرکب از 80 – فیصد  فارسی – 10 –فیصد مغولی و 10- فیصد  ترکی و دیگر زبانها  است  لهجه وگویش هزاره گی به دلیل اثر گذاری  زبان های ترکی و مغولی عمدتآ با دیگر لهجه ها ی فارسی متفاوت است . قاموس زبان هزاره گی  که مجموعآ شامل 1450 – لغت میشود  بوسیله شاه علی اکبر شهرستانی درسال 1352 –شمسی تحقیق وتا لیف گردیده که لغات فوق را با شاخه های مختلف زبانهای ترکی ومغولی  و ازبکی مورد تحقیق و مقایسه قرار داده است  . جلد اول رسا له لهجه های مروج مردم هزاره ء– دایزنگی – بهسود و جاغوری شامل  بیش از 1850- لغات لهجه هزاره گی چاپ سال 1365 - شمسی  وجلد  دوم رساله حاوی بیش از 600- لغات  لهجه ء مروج مردم هزاره  چاپ سال 1369 –شمسی در کابل توسط  نویسنده این مقاله تحقیق و تا لیف شده است . در مورد زبان وگویش هزاره گی دو جنبه باید مدنظر گرفته شود . اول – رابطه بین گویش هزاره گی و زبان های مهمی که برآن تآثیر گذاشته اند – مانند فارسی –مغولی وترکی – ودامنه تآثیرات هر کدام از آن ها برلهجه وگویش هزاره گی . دوم – ویژه گیهای خاص و منشآء گویش لهجه هزاره گی . مردم  هزاره از قدیم الیام به لهجه مروج  فارسی- دری هزاره گی  مکالمه میکرده است  وجوه متمایز و متبارز دری و فارسی هزاره گی  با زبان دری وفارسی روی این مشتقات تکیه دارد.  اول – نحوه گویش ولهجه   - دوم -  به کار بردن اصطلا حات  و عبارات  مغولی وترکی—سوم – ویژه گی های  ارتباطی  جملات و عبارات ونحوه تولید زبان ولهجه. در موارد زیادی تا هنوز مردم هزاره با استفاده از نام های مغولی – ترکی وفارسی امور لسانی خویش را انجام میدهند. داکتر مهدی  در کتاب تاریخ سیاسی ونظامی دودمان غوری تذکر داده که رونوشت  نکاحنامه را که از بامیان کشف شده واین نکاحنامه  در قرن چهارم هجری  به لهجه ء هزاره گی نوشته شده است . بدین ترتیب هزاره ها نسل اندر نسل  اصالت زبان فارسی  هزاره گی را با خود  به همراه آورده ومنتقل ساخته است . نظریات و دیدگاه های برخی مورخان خارجی در باره هزاره جات و مردم هزاره   :- درگذشته ها ی دور هزاره جات کنونی  به گفته (بلیو ) بنام غرمارث  یاد شده که این نام در کتاب مقدس نیز آ مده است –کنت کورت و بطلیموس مورخین عهد سکندر کبیر، فریه جهانگرد فرانسوی، هنری فیلد کریستیاتس محقق دنمارکی و جورج راورتی، از مورخان غربی. مقدسی، مولف گمنام حدودالعالم در 959 میلادی، ابی بکر مشهور به ابن فقیه، ابن خرداد در 920 میلادی، از مورخین اسلامی و همچنان هیوان تسنگ راهب چینی از موجودیت غرج الشار، غرجه، غرجستان، شاران غرجستان و موجودیت هزاره ها در غرجستان به کرا ت یاد نموده اند.  جهانگرد چینی هیوان تسنگ مینویسد که در دوره کوشانیها از آریانا عبور کرده، قوم هزاره قرنها پیش از ورود اسلام به این سرزمین می زیستند، در ادبیات و توا ریخ دوره اسلامی قرن سوم وچهارم هجری اطلاق ترک غرچه به قوم هزاره شده است. ژ. فیریردانشمند فرانسوی گفته است که هزاره ها ساکنین اصلی افغانستان میباشند و در زمان حملات اسکندر در همان محل زندگی میکردند که حالا حیات بسر میبرند واین موضوع را از نوشته های موًرخ قدیمی یونان “کورتس” استفاده کرده است. ؛ میگوید : « هزاره ملتی است که از اختلاط و ترکیب ترک و مغول بوجود آمده اند .و چنانچه  در کتاب جامع التواریخ  نیزنوشته شده است  که هزاره ها ترکیبی از نژاد ترک و مغل واز ساکنان بومی افغانستان هستند. ، درین کتاب تاریخ که  - 1500 سال قبل از میلاد مسیح، از ”اوغوزخان " فاتح کبیر مغل و فرزندان 24 گانه ء او نام برده می شود و قبایل که بار اول در جهانگشایی با او سهم گرفتند، اقوام : اولیغور، قا نقلی،قبچاق، قارلق، قلیچ، آغا جری یا باغچری، بودند که این نام ها تا هنوز درمیان جامعه ء هزاره مروج است. از قرن ششم قبل از میلاد تا قرن اول میلادی، هزاره جات مورد تجاوز قرارمی گیرد و می توان از حمله ء ”کوروش کبیر ”اولین حکمران مقتدر ”هخامنشیان " بین سالهای 536 - 545 قبل از میلاد، یاد نمود. گرچه او توانست هزاره جات را که در آن وقت ”ستاگیدیا " نامیده می شد، فتح نماید، اما کوروش، از سوی قبیله ء ”دهایی " ( قبیله ء ترک و مغل )، زخم برداشت. سکندر مقدونی، به سرزمین هزاره جات که درآن وقت ”اراکوزیا " نامیده میشد، حمله برد که با مقاومت سرسخت مردمان آنجا، مواجه گردید. بطلیموس دانشمند، که در رکاب سکندر قرار داشت می نویسد : ”سکندر در گذشتن به شمال یک نوع انسانهای جدیدی را دید که بی نهایت سرکش بودند و در پناه ء خانه های گلی می زیستند. ولی " سکندر در جنگهای چهار ساله موفق به تسخیر کامل ولایات اراکوزیا ( هزاره جات ) نگردید. امپراطوری مقتدر کوشانیها بین سالهای 40 تا 220 میلادی، مدنیت بزرگی در هزاره جات بنا نهاد. کوشانی ها را به نام اقوام ”یوچی " می نامند که یکی از شرقی ترین قبایل نیرومند ترک و مغل از شاخه ء ”کمیستی " یا ”سیتی " است.”کد فیزس " بنیانگذار سلسله ء کوشانیها و بعد پسرش ”ویما کدفیزس " در سالهای 90 میلادی امپراطوری وسیعی را به وجود آوردند. دومین خاندان کوشانی ها که بنیان گذار آن ”کنیشکای کبیر " است، از قبیله ء کوشان، از جمله ء اقوام ترک و مغل ویکی از قبایل مهمی تشکیل دهنده ءاجداد هزاره ها در تاریخ شرق می باشد.بعد از انقراض امپراطوری کوشانی ها، بین سالهای 425 - 566 میلادی، امپراطوری سوار کاران وتیر اندازان ”زاولی " یعنی سلسله ای شاهان زاولی یا هیاطله، قد می افرازند. ، مانند برادران کوشانی شان از اقوام و قبایل سیتی یا کمیستی هستند که هم اکنون هزاره های زاولی در جنوب غرب هزاره جات درخاص ارزگان، مالستان، جاغوری، اجرستان، در حوالی کابل و غزنی به نام”هزاره ء زاولی " زنده گی می نمایند.  کوشانی ها درابتدا عمد تا زردشتی بودند، بعدا بودائی شدند،. سلسلهً کوشانی ها، منطقه وسیعی را تحت کنترول داشتند که وسعت آن ازدریای اورال ـ اوزبیکستان ـ افغانستان ـ پاکستان الی قسمت شمالی هند امروزی  میرسید. که ،شامل یوج جن، کندینا، سکیتا، کوزنبی، پاتالی پوترا وچمپا آن زمان میشدند.