نگاهی به کتاب " عوامل سیاسی چند همسری "  در افغانستان معاصر و پیامد های آن

 

اخیرا جناب نصیرمهرین ، نویسنده و پژوهشگر پرکارو پرتلاش کشور این اثر پربهای خود را به سایت آریایی اهدا کرده اند.

چاپ دوم این رساله که 56 صفحه را احتوا میکند در 1000 جلد از طرف بنگاه انتشارات میوند در سال 1384 خورشیدی در کابل صورت گرفته است.

سایت آریایی به سلسله نشر سایر آثار ارزشمند نویسندگان کشور ، این اثر استثنایی را که پرده از روی یک سلسله واقعیت های تلخ جامعهً ستم دیدهً ما بدست میدهد ، را به نشرمیرساند  .

آقای مهرین سرنوشت زن را در دام شاهان و امیران در کشور ما حق بینانه و شجاعانه به ترازو کشیده و مثالی هم از یک " پیغمبر " و یک خلیفه اسلام ارایه کرده است.

مهرین در آغاز اثر خود ، انگیزه و عامل سیاسی تعدد زوجات را ازویژه گیهای نظام قبیله یی افغانستان می خواند که زندگی آن قربانی بی محابای قرداد ها ، سنت ها و روابط ظالمانهً اجتماعی شده است و زن به عنوان وسیله و ابزار تحقق آرزوهای شوم نجات از بحران ، مرگ و نابودی و یا رسیدن به قدرت طرف استفادهً ناجایز امیران ( نابکار ) قرار گرفته است.

او می افزاید ، شاهان و امیران بوده اند که حد و حدود در واقع بنیاد های مذهبی را رعایت نکرده اند و آیات 3 و 128 سورهً النساء قرآن کریم را مثال می آورد و برای مصداق گفتار خود علاوه میکند که در سرای متوکل خلیفهً عباسی چهار هزار زن بود ( جرجی زیدان ، تاریخ تمدن اسلام ، ص 889 ـ 987 )  و ازاینکه ناصر الدین شاه قاجار ، شاه ایران کشته شد  ( 105 ) زن در حرمسرای خود داشت ( یاداشت های میرزا علی خان امین الدوله ).

در تاریخ طبری آمده که سلیمان ( پیغمبر) را یکصد زن بود.

 

نگاه مختصر به محتویات کتاب

محتویات کتاب را ازدواج های سلاطین افغانستان از زمان احمدشاه ابدالی تا حبیب الله سراج و پیامد های ناگوار آن در پروسهً اعمار کشور احتوا میکند و در اخیر اهدافیکه امیرعبدالرحمن خان بخاطر بقای سلطهً خود وپسرانش برکشور ازاین همه ازدواج ها دارد و بیشتر با خاندانهای نامدار مناطق مختلف کشور پیوند خویشاوندی قایم میکند ، به قسم ارزیابی پیکش خواننده میشود. ما ازدواج های آنها را ذیلا بصورت بسیار فشرده معرفی میکنیم

 

احمد شاه سدوزایی یا ابدالی که به احمدشاه بابا یا احمد شاه درانی نیز شهرت یافته است چهار زن در عقد نکاح داشت ، به قولی او مرد متدین بود و از چهار زن بیشتر در عقد نکاح خود نیاورد. از همسران احمد شاه چنین نان برده شده اند :

1 ـ مادر تیمورشاه دارنی

2 ـ دختر شاه ولیخان پامیزایی مادر شهزاده سلیمان

3 ـ رضیه بیگم ، یا حضرت بیگم صاحبه ، دختر محمدشاه شهنشاه هندوستان

4 ـ  دختر کاکا نصیرخان بلوچ حکمران معروف بلوچ

احمد شاه ازاین ازدواج ها دارای هشت پسر بود. نویسنده ازدواج های احمدشاه را از یکطرف به عنوان راههای حکومت داری به شیوهً قبایلی میخواند که به احمد شاه درتحکیم پایه های دولت او کمک کرده است ، از طرف دیگر اضرار چنین وصلت ها را باعث تشنج میان افراد خانواده که در نتیجه باعث نا آرامی مردم کشور میشود تصریح مینماید و بطور مثال میگوید که پس از مرگ احمدشاه ، وزیر شاه ولیخان ، نواسه اش ( شهزاده سلیمان ) را به پادشاهی برگزید. آن تلاش با مخالفت شهزاده تیمور و روسای قبایل مخالف شاه ولیخان مواجه گردید و در نتیجه عقیم ماند ، وزیر به قتل رسید و شهزاده بعدها کور ساخته شد....

سایر ازدواج های او نیز خالی از پیامد های ناهنجار نبوده که در اینجا به همان یک مثال اکتفا گردید.

 

تیمور شاه چهارده زن در حرامسرا داشت و به قولی ( تعداد ازدواج تیمورشاه اعم از نکاحی و صورتی به قرار روزنامچهً خاصهً خودش  سیصد نفر بحساب آمده اند. )

زنان نکاحی تیمورشاه

1 ـ دخترسردار نواب خان بارکزایی مادر شهزاده همایون

2 ـ دختر حاجی جمال خان بارکزایی مادر شهزاده محمود ، حاجی فیروزالدین و سلطان شاه

3 ـ گوهرشاه ، دختر شاهرخ میرزا نوسهً نادرافشار

4 ـ گوهر نساء ، دخترسلطان عزیزالدین محمد عالمگیر ثانی ، مادرشهزاده هاشم ، شاهپور و شاهنور

5 ـ دختر شهزاده یزدان بخش ، نواسهً نادر افشار

6 ـ دختر شاه پسند خان اسحق زایی مادر شهزاده عباس و شهزاده کهندل

7 ـ فاطمه دخترسردار قوم یوسفزایی ، مادرشهزاده محمدخان ( بعدها بعدها زمانشاه شجاع الملک ، شاه شجاع )

8 ـ خدیجه سلطان ، دخترعباسقلی خان بیات نیشاپوری ( امیر الامرای آن ولایت )

9 ـ دختر سردار قوم نورزایی ( خواهر سردار احمدخان پتیان خیلی )

10 ـ دختر بهرام خان فیروز کوهی سردار آن جا

11 ـ دختر عاقبت محمود خان کشمیری از متنفذان آنجا

12 ـ دختر میرزا شربت علی خان از خوانین مردم چنداول کابل مادر شهزاده سلطان علی خان

13 ـ دختر سردار گلستان خان اچکزی ، مادر شهزاده اشرف ، مظفر و جهان والا

14 ـ بیوهً آزاد خان صوبه دار کشمیر

تعداد زوجات تیمورشاه حکایتگر وجود و عملکرد رسم ادارهً نظام قبیلوی افغانستان است. وجود انگیزهً عیاشی و شهوت رانی دورهً شاه شباهت به دورهً امیرحبیب الله سراج دارد.

تعدا فرزندان تیمورشاه 34 پسر و 13 دختر خوانده شده است . مردم افغانستان از مصیبت های جنگهای قدرت طلبانه و خوشگزارانی دوران حاکمروایی همایون ، محمود و شاه شجاع زخمهای ناسور و بیشماری برتن خویش حمل نموده است. برخی هم تعداد فرزندان تیمورشاه را بین 50 تا 60 نفر دانسته اند.

 

شاه زمان یکی از فرزندان جاه طلب تیمورشاه که بنام تیمورمیرزا و زمانشاه یاد گردیده است ، از آنگونه نگونبخت هایی است که دورهً زمامداری اش در جنگ با برادران سپری گردید و با کور شدن ( از طرف برادر ) و افتادن از قدرت نتوانست رسم منحوس میراثی چند همسری را عملی نماید. او دوبار ازدواج نمود :

1 ـ با دختر نورمحمدخان بابری

2 ـ با دختر عبدالرحیم هوتک

گفته شده است که پیش از کور شدن آرزوی ازدواج با یکی از دخترهای میرزا اکبرشاه را داشته است . ( ولی به مقصد نرسید )

زمانشاه از آن دو همسر چهار پسر و دو دختر داشت. از پسران او شهزاده قیصر سالیان متمادی در هنگامه جویی ها نقش داشت. درحالیکه نورمحمدخان بابری پس از نزدیکی به دربار مدتی پله های رسیدن به قدرت بیشتر را طی مینمود ـ حین شروع توطئه های بابری به امر زمانشاه اعدام گردید. و عبدالرحیم خان هوتک به جای اینکه کمک شایسته یی به شاه زمان توانسته باشد ، زمین های بسیاری از نواحی  پشاور و اتک را به چنگ آورد. گفته شده است که او باوجود رویهً ظالمانه و خشونت آمیز نسبت به مردم ، چون خسر شاه بود همه جبرا به او احترام میگذاشتند. عبدالرحیم خان هوتک بعد ها در دورهً شاه شجاع برادر اصلی شاه زمان نیز قدرت بسیار داشت.

 

شاه شجاع در بخش بیشتر از زندگی خویش ، دارای دو زن بود. در اواخرعمربا خواهر دوست محمد خان ازدواج نمود.

1 ـ رقیه بیگم ، دختر حاجی رحمت الله پوپلزایی

2 ـ دختر امیر حیدر ، امیر بخارا

3 ـ خواهر دوست محمد خان

هرقدر قدرت خانوداهً احمدشاه در اثر جنگهای داخلی نواسه های او رو به کاهش می نهاد به همان پیمانه انگیزهً ازدواجها را در شکل تعدیل یافتهً آن می بینیم. بدین معنی که سنت  تهداب نهاده شده از جانب احمدشاه برای دوست یابی میان خانها یکی از راه ازدواج بود. ولی اینها حاصل تشنج های بیشتر در نظام قبیله گرایی گردید.

گرچه که دراین دوره ازدواجهای مصلحتی به منظور کاهش و انصراف از جنگ بمیان آمد ـ  سپردن دختر زمانشاه به کامران پسر محمود و پا سپردن خواهر دوست محمد خان به شاه شجاع بمنظور قطع دشمنی به عنوان رنگ دیگری از ازدواجها معرفی میشود.

خوانندهً عزیز ! ارایه تصویری از زنان و فرزندان شاهان سدوزایی را دراینجا به پایان میبریم و غرض وجود کانون دیگری از اولاد هً سردار پاینده محمد خان بارکزایی ( محمدزایی ) و اولاده او می پردازیم :

سردار پاینده محمد خان محمدزایی رئیس خانوداهً محمدزایی ، کثیرالتعداد ، بی اتفاق و منشاء نفاق بود. پاینده محمدخان درآن هنگام که از همکاران نزدیک با تیمورشاه و زمانشاه بود و از بانفوذترین سران قوم شناخته می شد ، با زنان بیشتری ازدواج کرده بود. از آنجایی که زنان او بنام پسران او یاد شده اند ، بدان ترتیب نه ( 9 )  زن را نگهداشته اند. تردیدی نتوان داشت که او دارای زنان نازا نیز بوده است که از آنها نامی نرفته است. نامهایی که در اختیار است بخصوص معرف روابط خان بزرگ قومی با سایر خانهاست. به این نامها نگاه میکنیم :

1 ـ مادر فتح خان ( مشهور به وزیر فتح خان ) و تیمورقلی خان از قوم بارکزایی . این زن بعد ها به لوی مور ( مادر بزرگ ) شهرت یافته است.

2 ـ مادر نواب اسد خان ، نواب محمد خان و نواب طره بازخان از قوم بارکزی

3 ـ مادر نواب محمدخان ازکوهستان پروان

4 ـ مادر محمد اعظم خان ( مشهور به سردار کلان ) ازقوم نصرت خیل

5 ـ مادر پردل خان ، شیردل خان ، کهندل خان ، رحم دل خان ، نحنددل خان مشهور به سرداران قندهاری

6 ـ مادر عطامحمد خان ، سلطان محمد خان، سعیدمحمدخان ، پیرمحمدخان ازقوم الکوزایی مشهور به سرداران پشاوری

7 ـ مادر دوست محمد خان مشهور به امیر دوست محمد خان

8 ـ مادر جمعه خان از قوم تاجیک

9 ـ مادر اسلام خان نورستانی

سردار پاینده محمدخان از 9 همسر یاد شده دارای 23 پسر و 4 دختر بوده است. جنگ های داخلی فرزندان وی ، اغلب جانبداری اقوامی را با خود داشت که مادرپسرش متعلق به آنها بوده است. پیامد آنچه ازدواجها را در صدها جنگ تباهی آور برای افغانستان به خوبی مشاهده میتوان کرد.

تعداد زنان و فرزندان پاینده محمدخان سبب شد که تعدد مراکز قومی قبیله یی به گونهً واحد های مستقل درآیند. از آنجایی که امکان غلبه  یکی بر دیگری و یا بردیگران میسر نبود و از راه تفاهم نیزبه سازش نمی رسیدند ، ادامهً جنگ و خونریزی و قطعه قطعه شدن افغانستان بدست آنها در دستور کار بود و سرانجام هم زمینه های نفوذ و اثر گذاری همسایگان و از همه مهمتر مقاصد استعماری بریتانیا را پاسخ مثبت گفتند.

آقای مهرین در پاورقی افزوده اند که " درین نبشته به تذکر مختصر جنگ ها به عنوان یکی از تاریخ غمبار ازدواجهای بسیار بسنده شده است. از آنجائیکه در همهً کتابهای مربوط به تاریخ افغانستان معاصر بارها و به تکرار به شرح این جنگها پرداخته شده است از آورده مثال های تکراری معذوریم."

 

دوست محمد خان

از جملهً فرزندان پاینده محمدخان ، بعد از وزیرفتح خان که مرد حادثه جویی بود ، دوست محمد برای رسیدن به قدرت و کسب مال از هیچ وسیلهً میسر دریغ نورزید. او در زمینه افزایش زنهای نکاحی و غیر نکاحی که بنام صورتی یاد شده اند ، نیز دست فعال داشت. زنان صورتی و نکاحی دوست محمد خان را چنین نگاشته اند :

1 ـ دختر ملاصادق بنگش ، مادر محمد افضل و محمد اعظم ( اعظم خان هنگام جنگ های قدرت از قوم مادرش کمک میخواست.)

2 ـ دختر باقی خان پروانی ، کوهستانی ، مادر محمد اکرم خان

3 ـ بیوهً سردار محمد اظم خان برادر امیر ، مادر صالح محمدخان

4 ـ دخترباجوری ، مادرشیرمحمدخان و نیک محمد خان

5 ـ دختر باجوری دیگر ، مادر محمدهاشم خان

6 ـ از قوم صافی ، مادرمحمد شعیب خان

7 ـ از قوم توری ، مادرمحمد رحیم خان

8 ـ از قوم توری ، نواسهً جهانگیرخان ، مادرولی محمد خان ، فیض محمد خان ، حوا و هاجره

9 ـ دختر ناظر مهرعلی مادر محمد عظیم خان

10 ـ کافری سیاه پوش ، فرزندان او ، محمد صادق خان و سروجان

11 ـ دختر حاجی رحمت الله خان پوپلزایی ، وزیر دورهً شاه شجاع مادر محمد اکبرخان ( مشهور به وزیر اکبرخان ) ، غلام حیدرخان، شیرعلی خان ( امیرشیرعلی خان ) ، محمد امین خان ، محمد شریف خان ، پادشاه بیگم نواب ، خواهر این زن دوست محمد خانم شاه شجاع بود.

12 ـ دختر عزیزخان قوم جبار خیل ، مادرمحمد یوسف خان

13 ـ دختر شهزاده عباس سدوزایی ، مادراحمدخان ، محمد زمانخان، محمد عمرخان ، امت المصطفی ، بی بی زمرد

14 ـ دختر ناظر خیرالله هندو مسلمان تاجر

15 ـ دختر آقا محمد خان قزلباش ، مادر بی بی سایره ، عایشه و بلقیس

16 ـ همسر مربوط به قوم هزاره ، مادر سیف الله خان وکیل

17 ـ بیوهً شاه محمود سدوزایی ، مادر محمد اسلم خان ، محمد حسین خان ،محمد حسن خان ، محمد قاسم خان ، وفابیگم ، شاه جهان بیگم و نورجهان

18 ـ از دخترمربوط به اقوام پشتون که به وابستگی خانوادگی اش اشاره بیشتر نشده است ، دختر او شمس جهان ، مادر بوبوجان ملکهً امیرعبدالرحمن خان بود.

براساس گزارش موهن لال نویسنده زندگینامهً دوست محمد خان چند زن دیگر او عبارت بودند از : دختر ملارشید قندهاری ، دختر خواجه خانجی کوهستانی ، دختر خان قلات غلزایی ، بی بی کمری کشمیری، بیوهً امین الملک و دختر خان مرادخان.

شاید بی مورد نباشد اگرگفته شود که در حرص و آز دوست محمد خان جمیع عوامل زن گرفتن را میتوان دید. از خویشی با سران قوم تا دریافت پول و جواهرات بیوه های شاهان پیشین و برادران و یا دختران تاجران ....

شاید کافی باشد که پیامد های آن همه ازدواجها و پیدایی فرزندان را در زندگی جنگجویانه وویرانگرانه نام های آشنا به تاریخ افغانستان به بینیم. پس از مرگ دوست محمد خان ، مانند دوران شروع سلطنت فرزندان تیمورشاه قدرت جویان به جان هم افتادند و رمق های آخری کشور را از تنش گرفتند.

 

شیرعلی خان

شیرعلی خان سه بار ازدواج کرد که از آن چنین نام برده شده است :

1 ـ مادر یعقوب خان ، که یعقوب خان از راه بستن معاهدهً گندمک و سپردن بخشی از خاک افغانستان به هند بریتانوی و ایوب خان بیشتر از نظرمقاومت در برابر آنها خصوصا در جنگ محلهً میوند قندهار شهرت دارند.

2 ـ عایشه بیگم ، مادر شهزادهً نامراد عبدالله جان ، هاجره ، صابره و میمونه. عایشه بیگم از قوم محمد زایی و دختر سردار محمدافضل خان ، پسر پردل خان ، پسر پاینده محمدخان بود.

3 ـ دختر محمدعثمان خان

احتمال بسیار موجود است که عایشه بیگم بیشتر مورد علاقهً امیربوده و در ضمن نفوذ قابل ملاحظه یی بر امیر داشته است. تصمیم امیر به ولیعهدی عبدالله جان شهزادهً خوردسال که عصیانهای زیانبار محمد یعقوب خان و ایوب خان را در برداشت ، همچنان کمی تعداد ازدواج امیر را می توان نتیجهً نفوذ عایشه بیگم دانست.

شورش یعقوب خان علیه شیرعلی خان و افتادن او در زندان به امر پدرش به دلیل اختلاف با انتخاب شهزاده عبدالله بحیث ولیعهد که ضعف روحی حاصله از زندان را در قبال داشت یکی از مظاهر زیانبار چند همسری آن مقطع از تاریخ است.